Πρόκωπον έχων το ξίφος. Η θέση φύλαξης των Βυζαντινών ξιφομάχων, που παράγει κόψιμο ενώ το σπαθί είναι στη θήκη

Του Γεώργιου Ε. Γεωργά, προπονητή ξιφασκίας, εκπαιδευτή ιστορικής ξιφασκίας / παμμάχου

Όπως είναι γνωστό δεν έχει βρεθεί έως τώρα εγχειρίδιο Βυζαντινής οπλομαχίας. Για αυτό το λόγο χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της πειραματικής αρχαιολογίας έχουμε κάνει αλματώδες προόδους πάνω στο τρόπο που ξιφομαχούσαν οι πολεμιστές της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Το επίτευγμα αυτό είναι πάρα πολύ δύσκολο σε αντίθεση με τη μελέτη των μεταγενέστερων εγχειρίδιων των Ιταλών και των Γερμανών. Οι πληροφορίες που αντλούμε έρχονται από ιατρικά Βυζαντινά βιβλία που μας δίνουν πολλές πληροφορίες για τις Βυζαντινές πολεμικές τέχνες, βιβλία Βυζαντινών αλλά και ξένων ιστορικών της εποχής, συγγραφείς, ακριτικά έπη, ενώ κυρίαρχο λόγο έχουν τα Βυζαντινά εγχειρίδια υψηλής στρατηγικής και τακτικής.

Έως τώρα σε ελάχιστα είχαμε βρει ονοματολογία των θέσεων φύλαξης. Ενώ αποδείξαμε ότι η ονοματολογία της Γερμανικής σχολής ξιφασκίας και η μέθοδος της ήταν γνωστή στου Βυζαντινούς του 15^ου αιώνα σύμφωνα με το βιβλίο του Γερμανού δάσκαλου οπλομαχίας Μάρτιν Σιμπέρ. Ωστόσο η ερεύνα συνεχίστηκε και ο ιστορικός ερευνητής του συλλόγου μας ο  κ. Δημήτριος Σκουρτέλης ανακάλυψε σε ένα βιβλίο του 10^ου αιώνα κάτι σημαντικό.

Το βιβλίο ονομάζεται το Λεξικό του Σουίδα ή το Λεξικό του Σούδα. Το βιβλίο πιθανολογείτε ότι γράφτηκε από κάποιων που λέγονταν Σουίδας ή Σούδας, στη Κωνσταντινούπολη του 10^ου αιώνα και ίσος ήταν εκκλησιαστικό πρόσωπο που αφιέρωσε τη ζωή του στη μελέτη της λογοτεχνίας. Μια άλλη θεωρεία είναι πως ο συγγραφέας είναι άγνωστος και Σούδα είναι μια παράφραση μιας Λατινικής λέξης που σημαίνει ‘Φρούριο’.

Το λεξικό αυτό στη πραγματικότητα είναι μια εγκυκλοπαίδεια του 10^ου αιώνα. Έχει 30.000 λήμματα. Σε αυτή λοιπόν την μεσαιωνική εγκυκλοπαίδεια του Ελληνισμού, ο συγγραφέας κατέγραψε μια θέση φύλαξη ξιφομάχων και αφήνει να εννοηθεί και η τεχνική που εκτελείτε από αυτή τη θέση φύλαξης.

Γράφει ο συγγραφέας :

“Ο δε οργισθείς κατά του βασιλέως πρόκωπον έχων το ξίφος”

Κώπη (κουπί) στην Ομηρική γλώσσα, είναι η λαβή του σπαθιού. (να μην συγχέεται με την κοπή).  Συνεπώς, το ανωτέρω πρόσωπο (ο ξιφομάχος) έγειρε προς στα μπρος το σπαθί που κρέμονταν από τη ζώνη του ώστε η λαβή να στραφεί προς τα εμπρός, δηλαδή να είναι το ξίφος “πρόκωπον”, έτσι ώστε να είναι έτοιμος να το βγάλει από τη θήκη. Με άλλα λόγια, πρόκειται για απειλητική θέση φύλαξης ενώ το σπαθί είναι ακόμα στη θήκη, όπου από αυτή μπορεί να εκτελέσει ο ξιφομάχος επίθεση.

Όμως μία μόνο αναφορά δεν πιστοποιεί την ύπαρξη τη φύλαξης και της τεχνικής. Ωστόσο ο  αρχαιολόγος κ. Σπύρος Μπάκας του αρχαιολογικού ινστιτούτου του πανεπιστημίου της Βαρσοβίας, ανακάλυψε ότι η φύλαξη αυτή και η τεχνική που παράγετε από αυτή, αναφέρετε στην αρχαία Ελληνική γραμματεία ως “πρόκωπον ξίφος” και  υπάρχει στον Ευριπίδη, στον Αθήναιο, Ηρωδιανό, Λουκιανό, Αισχύλο όσον αφορά την αρχαία Ελλάδα.

Άνδρες σε προκωπον φύλαξη , 500-450 πΧ Ιστορικό Μουσείο Βιέννης

Ποιο συγκεκριμένα ο Ευριπίδης σημειώνει: “o δε ξιφος πρόκωπον εν χεροιν εχων”[1],

Ο δε Λουκιανός γράφει: “ τον Τηλεμαχον απειλειν φονευσειν προκωπον εχων το ξιφος” [2],

Ο Ηρωδιανος γράφει: “εχω προκωπον την δεξιαν”[3] και “εχοντες αυτά (τα ξιφιδια) προκωπα προπηδώσιν”[4],

Ενώ ο Αισχύλος γράφει:  “ξιφος προκωπον πας τι ευπρεπιζετω”.

Οπλίτες σε προκωπον φύλαξη, 500-450πΧ, Οξφόρδη.

 

Ο όρος συναντάτε και στον Αελιανο

[5], και στον Αθηναεο[6].

Ενώ στην Βυζαντινή εποχή έχουμε, τον Γρηγόριο Νύσσης να αναφέρει τον όρο στο βιβλίο του Contra Eunomium ,στο δευτερο βιβλίο του στο κεφάλαιο 1:

‘…προκωπόν τε και γυμνήν οιον τινα ρομφαια”[7] αν και παρομοιάζει πως να αντιμετωπίζει ο χριστιανός την βλασφημία.

Ο Μανουήλ Φίλης ο ποιητής το αναφέρει αρκετά:  “ξιφος προκωπον η χειρ λαμβανειν”[8], “ων την σπαθην προκωπον”[9], “η την σπαθη προκωπον ως νητρον φερει”[10], “τη προκώπω σου σπάθη”[11], “προκωπον ει φεροι ξιφος”[12],

Ο Φίλων ο Βυζαντινός- Μαθηματικός γράφει : “προκωπον το εγχειριδιον ποιησαι”[13] .

Ο αναφέρεται ακόμα και από τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο  VII τον Πορφυρογέννητο [14]   και από τον Ιωάννη Αντιοχευς [15] .

Ενώ ο Φώτιος ο Λεξικογράφος στο λεξικό του αναφέρει τον όρο ως : “Προκωπος: έτοιμος, πρόχειρος”[16].

[1] Euripides Trag. Orestes, 1478

[2] Lucianus Soph, De domo, 30.8

[3] Herodianus Hist, Ab excessu divi Marci, 7.5.4.10

[4] Herodianus Hist, Ab excessu divi Marci, 7.6.8.7

[5] Aelianus Soph. Claudius, Fragmenta,70.12

[6] Athenaeus Deipnosophistae, 11.114.24

[7] Gregorius Nyssenus Theol, Contra Eunomium, 2.1.4.7.

[8] Philes Poeta, Scr.Rerum Nat., Manuel: Carmina, 2.65.50

[9] Philes Poeta, Scr.Rerum Nat., Manuel: Carmina, 3.2.7

[10] Philes Poeta, Scr.Rerum Nat., Manuel: Carmina, 3.113.16

[11] Philes Poeta, Scr.Rerum Nat., Manuel: Carmina, 1.213.33

[12] Philes Poeta, Scr.Rerum Nat., Manuel: Carmina Inedita, 76,238 & 133.1

[13] Philo Mech. Parasceuastica et poliorceteca, 93.47

[14] Constantinus VII Porphyrogenitus Imperator Hist, De insidiis, 118.29

[15] Joannes Antiochenus Hist .Fragmenta: 187.43 & 211.6

[16] Photius Lexicographus, Scr.Eccl.Theol: Lexicon,455.16

Προφανώς θυμίζει την επίθεση που είναι διαδεδομένη σε Ιαπωνικό σύστημα ξιφομαχίας. Το παράδοξο είναι ότι σε Ευρωπαϊκά εγχειρίδια οπλομαχίας του 15^ου αιώνα καταγράφεται η φύλαξη μόνο σε ένα Γερμανικό εγχειρίδιο του 1459 του Hans Talhoffer ενώ σε παλιότερο εγχειρίδιο , στο MSI 33 το παρουσιάζει ως μια στάση  που μοιάζει με αυτή που περιγράφει το λεξικό, όμως το ξίφος είναι εκτός της θήκης του.

Υπάρχει άλλη μια καταγραφή της φύλαξης με μακρύ σπαθί δύο χεριών από το Codex Wallerstein που όμως πάλι το σπαθί δεν είναι στην θήκη.

Υπάρχει εξήγηση σε αυτό. Οι θήκες και ο τρόπος που ήταν θηκαρωμένα τα σπαθιά των Βυζαντινών ήταν τελείως διαφορετικός από το τρόπο των δυτικών πολεμιστών, ενώ ακόμα και τα σπαθιά  των δυτικών και των Βυζαντινών, είχαν διαφορές.

Υπάρχει καταγεγραμμένη ωστόσο σε Ιταλικό εγχειρίδιο οπλομαχίας του 16ου αιώνα του Angelo Viggiani dal Montone που περιγράφει την πρώτη του θέση φύλαξης ως κόψιμο απευθείας από την θήκη.

Αντίθετός σε Βυζαντινές αγιογραφίες, τοιχογραφίες και ζωγραφιές μπορούμε πολλές φορές να δούμε αυτή τη θέση φύλαξης που μέχρι τώρα δεν είχαμε το όνομα της το οποίο είναι  ‘πρόκωπον’. Μάλιστα είναι σαφές ότι η θέση φύλαξης αλλά και η τεχνική κοψίματος, αφορά ίσιο αμφίστομο σπαθί δηλαδή το σπαθίον, εφόσον με τον όρο ξίφος οι Βυζαντινοί έλεγαν αυτού του είδος τα όπλα, ενώ καλούσαν ως σπάθες, τα κυρτά.

 

 

Στη φωτογραφία: Ξιφομάχος της Ακαδημίας Ιστορικών Ευρωπαϊκών Πολεμικών Τεχνών “Λέοντες” με εξοπλισμό Βυζαντινού Καταφρακτου στη θέση φύλαξης προκωπον.